Najlepszy nawet lek nie zastąpi aktywności

O tym, jak prowadzić aktywny tryb życia i przywracać sprawność fizyczną, z dr. Michałem Plewą, prodziekanem Wydziału Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach, rozmawia Krystyna Bochenek

Czym jest fizjoterapia?

Fizjoterapia polega na kompleksowym oddziaływaniu na chory organizm ludzki środkami kinezyterapii, fizykoterapii i masażu leczniczego. Przez pojęcie kinezyterapii rozumiemy leczenie ruchem, czyli ćwiczenia lecznicze. Do kinezyterapii zaliczamy także metody fizjotera- peutyczne, na których opiera się nowoczesna fizjoterapia. Fizykoterapia zaś wykorzystuje czynniki fizykalne w postaci np. energii cieplnej, świetlnej, elektrycznej czy też mechanicznej pochodzącej ze źródeł naturalnych lub wytworzonych za pomocą specjalnej aparatury. Fizykoterapia dzieli się więc na ciepłolecznictwo, światłolecznictwo, elektroterapię, wodolecznictwo i inne.

Jak rozwijała się fizjoterapia w Polsce?

Prekursorem fizjoterapii był żyjący w XVI wieku Wojciech Oczko, nadworny lekarz Stefana Batorego. To on jest autorem słynnego powiedzenia, że fizjoterapia może zastąpić prawie każdy lek, ale żaden lek nie zastąpi ruchu. Ćwiczenia lecznicze miały wielkie znaczenie w okresie Oświecenia. Wspomnieć należałoby tutaj o Sebastianie Petrycym i Jędrzeju Śniadeckim, którzy zwracali uwagę na lecznicze i wychowawcze działanie ćwiczeń fizycznych. Ważną postacią w historii polskiej fizjoterapii XX wieku był prof. Wiktor Dega, który w latach dwudziestych XX wieku prowadził zajęcia z masażu leczniczego i gimnastyki korekcyjnej w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Współtwórcą nowoczesnego, polskiego modelu fizjoterapii, był prof. Marian Weiss, kierownik utworzonej w 1961 roku pierwszej Katedry Medycyny Rehabilitacyjnej w Konstancinie koło Warszawy.

Jaka jest rola fizjoterapii we współczesnej medycynie?

Wprawdzie fizjoterapia to oddziaływanie na chory organizm ludzki, ale bardzo ważną rolę odgrywa także fizjoprofilaktyka, czyli działania mające nie dopuścić do wystąpienia choroby. Wiele schorzeń cywilizacyjnych, czyli schorzeń związanych z ujemnymi skutkami życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji, takich jak schorzenia układu krążenia, oddechowego, cukrzyca, otyłość czy nowotwory mają swoje źródło w siedzącym trybie życia. Rodzi się więc pytanie: jak można przeciwdziałać niskiemu poziomowi aktywności fizycznej? Swego czasu popularne było propagowane w mediach hasło: 3 30 130.

Jak należy je rozumieć?

To znaczy, że ćwiczenia fizyczne należałoby podejmować trzy razy na tydzień, przez 30 minut, z akcją serca (tętnem) na poziomie 130 uderzeń na minutę. Uściślijmy tę regułę. Podejmując jakąkolwiek formę rekreacji ruchowej, należy określić: rodzaj ćwiczenia, intensywność, czas wykonywania i częstotliwość. By jakoś przeciwdziałać siedzącemu stylowi życia, trzeba być aktywnym na co dzień, np. unikać wind i schodów ruchomych, parkować z dala od wejścia do hipermarketu, pokonywać część drogi do pracy pieszo, ręczne myć samochód, itp. Ale prócz tej codziennej aktywności fizycznej zalecane są inne formy rekreacji ruchowej wykonywane systematycznie, np. marsz na jakimś dystansie w określonym tempie, jazda na rowerze, aerobik, pływanie itp. Rodzaj ćwiczeń powinien być uzależniony od możliwości i umiejętności konkretnej osoby, tak, aby wysiłek fizyczny sprawiał przyjemność i był możliwy do wykonania.

Czy są jakieś wskazania dla poszczególnych grup wiekowych?

Osoby w wieku około 30 lat powinny ćwiczyć na poziomie tętna 115-135 uderzeń na minutę; w wieku około 50 lat - odpowiednio 105-120. Czyli im ktoś jest starszy, tym obciążenie organizmu w czasie wysiłku powinno być mniejsze. Powinniśmy ćwiczyć od 30 do 60 minut, trzy do pięciu razy w tygodniu. Realizując taki program aktywności ruchowej, możemy uznać, że nie prowadzimy siedzącego trybu życia. Oczywiście, w przypadku osób ze schorzeniami układu krążenia oraz po 50. roku życia, które od dłuższego czasu nie wykonywały systematycznych ćwiczeń fizycznych, konieczne jest przeprowadzenie testu wysiłkowego na bieżni lub ergometrze rowerowym, by określić wydolność organizmu i ewentualne przeciwwskazania do podejmowania wysiłku fizycznego.

W jakich schorzeniach stosuje się fizjoterapię?

Najczęściej stosowana jest w schorzeniach narządu ruchu, takich jak choroba zwyrodnieniowa stawów, reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, w ortopedii i traumatologii po urazach, zwichnięciach i złamaniach, w neurologii po udarach, w pediatrii w przypadku wad postawy oraz dziecięcych schorzeniach neurologicznych i w wielu innych.

Czy są takie dolegliwości, w leczeniu których fizjoterapia jest niedoceniona?

Moim zdaniem, takimi dolegliwościami są schorzenia układu krążenia. Jeszcze w latach 70. XX wieku pacjent po zawale mięśnia sercowego był unieruchomiony w łóżku przez kilka tygodni. Ale nauka dowiodła, że takie unieruchomienie przynosi więcej szkód dla organizmu niż pożytku. Teraz pacjent w 2-3 dobie po zawale serca wstaje z łóżka i rozpoczyna ćwiczenia, po czym już w 6. dobie czasem opuszcza szpital. Przykładem schorzenia, w którym lecznicza rola wysiłku fizycznego jest chyba ciągle niedoceniana, jest nadciśnienie tętnicze krwi. Zazwyczaj bowiem wysiłek fizyczny kojarzy się nam jako czynnik zwiększający ciśnienie tętnicze. Jednakże prowadzone badania naukowe oraz publikacja ich wyników w czasopismach naukowych powoli zmieniają podejście personelu medycznego i samych pacjentów do tego zagadnienia, wskazując na lecznicze działanie odpowiednio zaprogramowanej aktywności ruchowej również i w tym schorzeniu.

Czy fizjoterapia działa zawsze w stu procentach? Czy efekty takiego leczenia u każdego są inne?

Różni pacjenci w różny sposób reagują na zastosowaną terapię. Często więc w procesie leczenia fizjoterapeutycznego, w przypadku braku poprawy stanu zdrowia, wprowadza się modyfikację zaprogramowanego wcześniej leczenia. Trzeba też dodać, że niektóre schorzenia są nieuleczalne, np. choroba zwyrodnieniowa stawów. W takich schorzeniach fizjoterapia łagodzi dolegliwości bólowe, poprawia zakres ruchomości stawowej, siły mięśniowej oraz umożliwia wytworzenie mechanizmów kompensacyjnych, które poprawiają funkcjonowanie organizmu oraz jakość życia pacjentów.

Czy fizjoterapia zawsze jest bezpieczna? Kiedy może być niebezpieczna dla zdrowia?

Są schorzenia i sytuacje, w których fizjoterapia jest przeciwwskazana. Zaliczamy do nich m.in. ostre infekcje wirusowe czy bakteryjne, którym towarzyszy podwyższona temperatura ciała czy chociażby zakrzepowe zapalenie żył. W przypadku pojawienia się znacznych dolegliwości bólowych w przebiegu zmian zwyrodnieniowych stawów lub w sytuacjach, w których ruch mógłby utrudnić gojenie się rany, nie zaleca się wprawdzie stosowania ćwiczeń fizycznych, ale wykonywanie wtedy określonych zabiegów fizykoterapeutycznych jest jak najbardziej wskazane. Mówiąc o przeciwwskazaniach do fizjoterapii należy zwrócić szczególną uwagę na sprawność układu krążenia pacjentów prowadzących siedzący tryb życia, którzy decydują się na podjęcie systematycznej aktywności ruchowej. W ich przypadku konieczne jest wykonanie próby wysiłkowej, by sprawdzić i indywidualne reakcje organizmu na wysiłek fizyczny i ustalenie ewentualnych przeciwwskazań.

A co z aquaaerobikiem, ćwiczeniami w wodzie? Czy można je polecić wszystkim? Wielu pacjentów lubi je, bo woda zmniejsza odczucie zmęczenia podczas wysiłku.

Jest wiele specjalnych pomocy wypornościowych i nakładek, które ułatwiają lub utrudniają ruchy kończyn pod wodą. W połączeniu z muzyką taka forma ćwiczeń jest bardzo atrakcyjna dla pacjentów i z pewnością godna polecenia. Nie wolno jednak zapominać, że woda może być niebezpieczna. W przypadku zasłabnięcia lub omdlenia może nawet dojść do utonięcia. Warto więc przypomnieć o badaniu pacjenta i wykonaniu próby wysiłkowej, a wynik pozwoli ustalić, czy ćwiczenia w wodzie są dla danego pacjenta bezpieczne. Woda, w zależności od temperatury, stanowi też dodatkowe obciążenie dla układu termoregulacji organizmu. Podczas zanurzenia ciała obserwujemy również objaw centralizacji przepływu krwi spowodowany mechanicznym "przepchnięciem" krwi z obwodu w kierunku serca, co jest spowodowane ciśnieniem hydrostatycznym w basenie wywieranym na ciało pacjenta. W przypadku osoby z niewydolnością serca, taka nadwyżka krwi, która dociera do serca, może wpłynąć na pogorszenie samopoczucia osoby ćwiczącej. Te dodatkowe obciążenia mogą mieć wpływ na stan zdrowia niektórych pacjentów.

Jakie zabiegi nie są wskazane dla pacjenta z mechaniczną zastawką serca, który cierpi na ból kręgosłupa?

W przypadku wszczepienia do organizmu materiałów, które są dobrymi przewodnikami, należy unikać wykonywania zabiegów diatermii krótkofalowej, mikrofalowej i niektórych zabiegów z elektroterapii, które mogą doprowadzić do podniesienia temperatury takich materiałów, ale tylko w okolicy wszczepienia, w tym przypadku w okolicy odcinka piersiowego kręgosłupa. Bezpieczne natomiast są zabiegi laseroterapii i z wykorzystaniem ultradźwięków.

Czy pacjent może sam ćwiczyć w domu?

Fizjoterapia polega z jednej strony na stosowaniu zabiegów przy pomocy urządzeń, a z drugiej, na wykonywaniu ćwiczeń leczniczych. Ważne jest, aby pacjent wykonywał ćwiczenia także w domu według otrzymanych zaleceń, ponieważ zazwyczaj ćwiczenia wykonywane w gabinecie raz-dwa razy w tygodniu nie wystarczają do uzyskania pożądanych efektów terapii. Istotne jest też, aby pacjent poinformował fizjoterapeutę, jakie ćwiczenia do tej pory sam wykonywał lub ciągle wykonuje na własną rękę. Może się zdarzyć, że są one wykonywane niewłaściwe. Przykładem mogą być tzw. "brzuszki". Wykonywane niewłaściwie znacznie obciążają odcinek lędźwiowy kręgosłupa. W takim przypadku, mimo dobrze zaprogramowanej terapii realizowanej w gabinecie, nie będziemy obserwować poprawy stanu zdrowia chorego.

Jaka jest rola masażu leczniczego jako jednej z form fizjoterapii?

Masaż leczniczy jest tylko częścią fizjoterapii. Często pacjenci zgłaszający się do fizjoterapeuty są biernie nastawieni do całego procesu leczenia i prezentują podejście typu: "Jestem chory, proszę mnie wyleczyć". Oczekują wykonania masażu lub zabiegów fizykalnych, tymczasem fizjoterapia polega na kompleksowym oddziaływaniu na chory organizm, a więc na wykonywaniu ćwiczeń leczniczych. Powinny być one wykonywane systematycznie także we własnym zakresie, a to wymaga od pacjenta czynnego włączenia się w proces leczenia i przestrzegania zasad aktywnego i higienicznego stylu życia.

Gimnastyka korekcyjna dla dzieci przed laty była panaceum na wiele wad postawy. Czy tak jest również teraz?

Przez wiele lat była ona prowadzona w formie zajęć grupowych. Ale z uwagi na różnorodność wad postawy, gimnastyka korekcyjna powinna być indywidualna. O ile leczenie niektórych wad postawy, np. płaskostopia, nie wyklucza ćwiczeń w grupach, to w przypadku skolioz ćwiczenia powinny być indywidualne i prowadzone według precyzyjnych instrukcji fizjoterapeuty przygotowanych dla konkretnego dziecka. Przykładem nowoczesnej metody leczenia skolioz, kifoskolioz i lordoskolioz jest metoda Lehnert-Schroth polegająca na stosowaniu ćwiczeń rozciągających, siłowych, korekcyjnych i oddechowych.

Proszę coś powiedzieć o nowej formie rekreacji, jaką jest nordic walking.

To marsz z kijami z zastosowaniem odpowiedniej techniki. Ta forma rekreacji ruchowej po pierwsze odciąża stawy dolnych kończyn, a także angażuje do pracy obręcz barkową, co powoduje, że wydatek energetyczny w czasie takiego chodu jest nawet o 20 procent większy niż w przypadku zwykłego marszu. Z uwagi na wspomniane odciążenie stawów, nordic walking polecany jest szczególnie osobom otyłym. Zalecany jest trening pod okiem instruktora, który nauczy nas właściwej techniki. Nie należy także zapominać o rozgrzewce, bo bez przygotowania organizmu do wysiłku nietrudno o różne kontuzje i urazy.

Czy można chodzić z kijkami narciarskimi?

Tak, ale wtedy nie będzie to nordic walking. Kije do nodic walking posiadają bowiem specjalne rękojeści i paski, które stanowią rodzaj rękawiczki i są niezbędne do stosowania właściwej techniki. Tak zbudowany kij w zasadzie nie może wypaść z dłoni, bo jest do niej cały czas przymocowany. Jest to ważne, bo podstawowa zasada nordic walking zakłada, że odepchniecie od kija podczas marszu następuje przy otwartej dłoni.

Co to jest krokomierz?

Krokomierz, lub inaczej pedometr, to niewielkie urządzenie noszone na wysokości talii. Zlicza ono nasze kroki w ciągu doby. Za pomocą krokomierza możemy w bardzo prosty sposób sprawdzić, jaki styl życia prowadzimy. Wynik poniżej 6 tysięcy kroków na dobę wskazuje na niski poziom aktywności fizycznej. Zalecana dla aktywnego stylu życia wartość to powyżej 10 tysięcy kroków na dobę. Urządzenie koztuje około 50-70 zł. Pomiar liczby kroków jest zalecany osobom, dla których marsz stanowi komfortową formę aktywności fizycznej i nie powoduje nasilenia dolegliwości bólowych stawów nóg. Warto wiedzieć, że systematyczne żwawe marsze mogą być traktowane jako najbardziej dostępna forma prowadzenia aktywnego stylu życia.

Dr n.k.f. Michał Plewa jest prodziekanem do spraw studenckich Wydziału Fizjoterapii AWF w Katowicach.

Urodził się w 1970 roku w Katowicach. W roku 1991 ukończył Medyczne Studium Zawodowe w Katowicach, uzyskując dyplom technika fizjoterapii. W latach 1991-2000 pracował jako fizjoterapeuta w przychodniach i szpitalach w okolicach Chicago. W roku 1998 ukończył studia wyższe na kierunku fizjoterapia na Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach.

Od 2000 r. asystent, a od 2005 r. adiunkt w Katedrze Fizjoterapii w Chorobach Narządów Wewnętrznych AWF Katowice. Doktorat z nauk o kulturze fizycznej w zakresie fizjoterapii otrzymał w roku 2004. Od 2005 roku prodziekan ds. studenckich Wydziału Fizjoterapii AWF w Katowicach.

Swoje zainteresowania naukowe dotyczące otyłości realizuje we współpracy z poradnią leczenia otyłości "Waga" działającej przy Katedrze Patofizjologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Jest autorem i współautorem kilkunastu publikacji naukowych z zakresu otyłości, biomechaniki i rehabilitacji kardiologicznej. Żonaty, ma dwójkę dzieci.

Zainteresowania: rodzinne wycieczki rowerowe i wyjazdy na narty, tenis, pływanie, pielęgnacja ogrodu.